Содержание
-
1824 жылғы «Орынборқырғыздарының Жарғысы»
-
Жоспар Кіріспе 1. Кішіжүздегі хандық биліктің жойылуы. 2. Әкімшілік-саяси реформаның салдары. Қорытынды Пайдаланған әдебиеттер тізімі
-
Кіріспе Ресейдің 1824 «Орынборқырғыздары туралы» жарғысы қазақ даласындағы хандық биліктіжойып, басқарудың әкімшілік жаңа түрі-отаршылдық әкімшілікті орнықтырып қазақ жеріноданәрі отарлауынмақсат етті. Далалық аудандардыбасқару құрылымы түбірінен өзгеріп, басқарудың округтікжүйесі енгізілді. Жаңадан енгізілгенәкімшілік шараларпатшаүкіметінің отаршылдық белсенділігінарттырып, отарлаудың қазақ даласынатереңдей енуінемүмкіндік берді. Жаңа заңды іскеасырубарысындарушылдықтың іргесісөгіліп, айтарлықтай өзгерістерге ұшырыды.Қазақтардың белгілібірәкімшілік шеңберден екіншіәкімшіліктің жерінеауысуышектеліп, бұрынғы көшіп-қонудың рулық тәртібі бұзылды.Ауылстаршындарықазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар тағайындалып, бұл қызмет шынмәнісінде атаданбалаға мирасболыпқалдырылып отырды.
-
Кішіжүздегі хандық биліктің жойылуы. П.К. Эссен 1822 жылы «Орынборқырғыздарының жарғысының» жобасынталдапжасады. Бірақ олАзиялық комитетке тек 1824 жылығана қаралып, қабылданды. Солжылыжұзде хан өкіметін жоюұйғарылды. Кішіжүз билеуші-сұлтандар басқарған үш бөлікке бөлінді.Жүзді бөлу рулардың қоныстануына және билеуші-сұлтандардың, олардың арасындағы ықпалына қарай жүргізілді.Сондықтан бөліктер территория тұрғысынан да, халқының саны жағынан да біркелкіболмады. Билеуші-сұлтандар ісжүзінде Орынборшекаралық комиссиясының чиновниктеріболды. Шекаралық комиссияның жанынанкеңестер мен приказдарұйымдастырылмады. Билеуші-сұлтандар билігінің күшеюімен мемлекеттікқызметте жоқ сұлтандардың маңызы төмендеді, мұның өзі қазақ аристократиясының өктемдігін әлсіретті.Шекаралық комиссияның құрамына председатель, төрт кеңесші, ауқатты қазақтардан төрт заседатель енді. Шекаралық комиссияның міндеттері: - қырда тәртіпті сақтау; - қазақтардан шыққан жергіліктічиновниктер мен қамқоршылардың әрекеттерін бақылау; -салықтар жинау; -сот істері; -медицина жағын бақылау. Шекаралық комиссия өзінде губерния басқармасының функцияларынбіріктірді.
-
Кіші жүздің әкімшілік құрылымы Бөліктер (Батыс,орта,шығыс) Басқарушысы-Сұлтан Дистанция (54, 1831 жыл) Басқарушысы-Ру шонжарлар Ауыл Басқарушысы-Ауыл старшыны
-
Жергіліктіәкімшіліктің құрамына жүздер бөліктерінің билеуші-сұлтандары, дистанциялар мен жергіліктіжерлердің бастықтары енді.Билеуші-сұлтандарды Орынборәскери губернаторы, ал қалған шендегілердің бәрін-Шекаралық клмиссиятағайындады. Әрбір билеуші-сұлтанның жанында 100-200 адамнанәскери команда болды. Билеуші-сұлтандардың ордалары казачьи станицалары мен бекіністеріндеорналасты. Билеуші-сұлтандар лауазымына тек сұлтандар ғана қойылды. Батысжіне Орта бөліктерді Әбілқайыр мен Қайып хандардың әулеті биледі. Билеуші-сұлтандардың алғашқы кездекөмекшелері болыпбұлар да сұлтандардан қойылды. Оларбилеуші-сұлтандар мен шекарабастықтарының тапсырмаларынорындауға, «тыныштықты» қадағалап отыруға, «қаскүнемдерді» ұстап, жақын маңдағы шептікбастыққа жеткізуге, ұсақ-түйек істербойыншаайыптылардыШекаралық комиссияға шепкежіберіпотыруға міндеттіболды. 1831жылға дейінаталған үш бөліктің қазақтары шарттытүрде шепкежақын жердің қазақтары және қырдың қазақтары депбөлінді. 1831 жылданбастапөздерінің қоныстары мен шекараөңіріне іргелесжатқан халықтың арасындаәкімшілік учаске-дистанциялар (екіқамал аралығындағы учаскелер) ұйымдастырылды. Дистанцияның ішіненнеғұрлым шағын басқару бірліктері-әрбір форпосты мен отрядтақарама-қарсы орналасқан старшындықтар (жергіліктіжерлернемесеауылдар) құрылды.Дистанцияларқұрылымы кейінненқырдағы ауылдарға да тарады. 1839 жылымұндай бөлу Жаңа шепкеқарама-қарсы орналасқан көшпелілерге де енгізілді.
-
Бөліктер Басқарушысы: Билеуші-сұлтандар Шығыс Орта Батыс Әлімұлы, Шөмекей, Қыпшақ Жетіру, Әлімұлы Байұлы
-
40-шы жылдардың басындадистанциялық система Ново-Александровскбекінісіауданындағы рулардың бірбөлігін қамтыды. XIXғасырдың ортасынатаман 54 дистанция ашылды. Дистанциялархалықтың территориялық жағынан бөлінуі негізіндеқұрылды, тек шепбойындағы дистанциялардағана рутоптарының араласуыедәуір дәрежеде болды. Дистанциялық система Кішіжүзде 1831 жылдан 1868 жылға дейінсақталып келді. 37 жылішіндедистанциялардың саны, көлемі, олардағы рулар мен бөлімшелердің орналасуы, сондай-ақ халқының саны өзгшеріп отырды. Дистанциялар мен әкімшілік ауылдарынұйымдастыру бұрынғы рубастықтарының билігіншектегеніментолық жойған жоқ. Рубилеушілерірулардың бәрінде бірдейболған жоқ, бірақ әрбір бөлім мен бөлімшенің әрқайсысында дерлік оны басқаратын билер мен старшындарболды.
-
Ауылстаршындарынанбастапбилеуші-сұлтандарға дейінКішіжүздегі барлық лауазымдыадамдардыОрынбор генерал-губернаторы тағайындап отырды. Мұнда сайлаусистемасыболмады. Кішіжүздегі жергіліктіөкімет ұйымдастырылуының біререкшелігішепбойындағы қазақтарға қамқоршы лауазымының енгізілуіболды; бұл лауазымға тек патшачиновниктеріғана тағайындалады. Ресмитүрде оларшепбойындағы тұрғындармен байланысындақазақтарға «қамқорлық жасау» органдарыретіндеқұрылған еді. Ісжүзінде қамқоршылар өлкеде патшаөкіметінің саясатынжүргізді, Шекаралық комиссияның әр түрлі тапсырмаларынорындап, қазақтарды басқарды.Сөйтіп,XIXғасырдың біріншіжартысындаКішіжүзде «қамқоршлық абсолютизм системасы» депаталатын система қолданылды. Бүкіл шеп 6 қамқоршлыққа: Гурьев, Орал, Орынбор, Орск, Троицк, Михайловск болыпбөлінді.
-
Сот системасындаүлкен өзгерістер белгіленді. Іріістердің бәрі әскери соттардың немесеШекаралық комиссияның қарауына көшті. Тек елеусізқылмыстар ғана халықтық әдет-ғұрыптар бойыншаталқылана алатынболды. Патшаәкімшілігі жергіліктіөкімет органдарын, соның ішіндебилерсотын да полицейлік-жазалааайналдыруға тырысты. Оларға қамауға алу, дүре соғып жазалау, Сібіргежераударыпжіберуөкілдіктері берілді. XIXғасырдың басындасұлтандар экономикалық жағынан неғұрлым күшті және саяситұрғыдан неғұрлым ұйымдасқан феодалдық топ болды да, патшаөкіметі өз саясатынжүргізуге солардытіректірекетті. Алайдабертінкеле, XIXғасырдың біріншіширегіндесұлтандарды феодалдық праволарынанайырутолқуларға апарыпсоғуы мүмкін депқауіптеніп, патшаүкіметі оларға басқарудың орта буынындағана әкімшілік билікберді де, облыстардағы жоғарғы билікпенбасқаруды өз қолдарында ұстады. XIXғасырдың біріншіжартысындаружонжарларының да-билердің, старшиндардың, рубилеушілерінің праволарышектелді. Патшаәкімшілігі олардыөз бақылауына алды. Орыс сот ісінің енгізілуібилерсотының ықпалын күйретті, өйткені ерекшемаңызды істердің бәразы жергіліктісоттардың қарауынан алынды.
-
1844 жылыпатшаүкіметі «Ереже» шығарды, бұл ережебойыншабайырғы халық төлейтін міндеткерліктер: шепбойындағы және ішкіжақтағы тұрғындарға қызметкер болыпжалданып, қырдан басқа жердеболатынқазақтарға берілетінбилеттереттерүшін ақшалай айыптөлеу және міндеткерліктеренгізілді. 50-ші жылдардың басыцнда «Ереженін» Орынбордаласынаарналған жаңа нұсқасы шықты, алайдажобаның талқыланылуы ұзаққа созылды да, 1844 жылғы «Ереже» өзгеріс енгізілмей 1868 жылға дейінқолданылды.
-
Қорытынды 1824 жылы «Орынборқырғыздары туралыжарғы»-дегенқұжат негізіндепатшаүкіметі қазақ жерінбасқару тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойыншаКішіжүз хандықтары жойылды. Кішіжүзде хандық биліктің орнынаРесейдегесияқты әкімшілік-саяси басқару жүйесі қалыптасты.Бұл алғашқы патшалық реформалардың біріретінде, бүкіл дәстүрлі билікқұрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең алдыменпатшалық өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабылдаған шепмаңайындағы ауылдарарасындағы және кең даладаеркінкөшіп жүріп, көшпелі тәуелсіздікдің ең берілгенжақтаушылары ретіндесұлтандардың, билердің ақыл беруібойыншапатшалық өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір қайшылықтарды тереңдетіп, Кавказдағы, Еділбойының түркі тілдесаймағындағы және далалық табиғи ландшафты реформаның іскеасырылуынбелгілібірдәрежеде қиындатқан Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы оппозицияың топтасуынкүшейте түсті.
-
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 1. Мергенбаев Ә. Бес облысты басқару туралы ереже// Қазақ тарихы,2005,№5 2. Назарова А. Түркістан губернаторларының әлеуметтік сипаты // Қазақ тарихы, 2005, №6
Нет комментариев для данной презентации
Помогите другим пользователям — будьте первым, кто поделится своим мнением об этой презентации.