Презентация на тему "Шаг в будущее."

Содержание

• 
  Слайд 1

  План:

  1.Кижинин ады-кижинин салым-чолу. 2.«Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу аттары, оларнын тывылган аргалары 3. Шола аттар 4.Соолгу уеде торуттунген уругларнын аттарынын онзагайлары

• 
  Слайд 2
  

  1.Кижинин ады-кижинин салым-чолу. 2.«Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу аттары, оларнын тывылган аргалары 3. Шола аттар 4.Соолгу уеде торуттунген уругларнын аттарынын онзагайлары

• 
  Слайд 3

  Аннотация

  Кижилернин хуу аттарынын кижинин салым-чолунга салдарлыын, «Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу аттары, оларнын тывылган аргаларынын, амгы уеде антропонимнернин байдалын шинчилеп коргускен ажыл.

• 
  Слайд 4

  Илеткелдин темазы:«Бай-Тал» сумузунунчурттакчыларынынхууаттары.

  Ажылды кылган: Хертек Алашмаа А, 9класс Удуртукчу башкызы: Доос Сайлыкмаа Малчын-ооловна- 1-ги категориянын тыва дыл, чогаал башкызы.

• 
  Слайд 5

  Сорулгазы:

  1.Хуу аттарнын тоогулуг ужур-утказын тодарадыр 2. «Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу аттарын дилеп, тывылган аргаларын тыва дыл, тоогу, эртем-биле холбап шинчилээр. 3.Эрги болгаш амгы уеде хуу аттарны деннеп шинчилээр. 4.Шинчилел ажылынга сонуургалды сайзырадыр, чогаал, ном номчуурунче ук теманы дамчыштыр сонуургадыр. 5.Шинчилел аргаларын ажылды кылып тура ооренип алыр 6.Чогаал, дыл кичээлдеринге сос курлавырын байыдары-биле чамдык кичээлдерге ажыглап болур.

• 
  Слайд 6

  Шинчилел ажылынын чугула херектии:

  1.Амгы уеде кижилернин аттарынын оске дылдар-биле холушкаа, аттарынга хамаарылга чогу, дедир солудар аргалар хой таваржып турары дувуренчиг. 2. Чогаалдарда кижинин хуу аттарын коргузуп турар эртем ажылдар чогу, чогаалдарда хуу аттарнын дылынын онзагайын, аттарнын этимологиязын ( тывылган угун, ундезин дозун тодарадыр, анализтээри)

• 
  Слайд 7

  Шинчилээр чуул ( проблема, карышкактар, объект):

  «Бай-Тал » сумузунун чонунунхуу аттары, «Бай-Тал» сумузунун чурттакчыларынын чизе ному, аттарнын тывылган аргалары тыва дыл эртеминде. Амгы уеде кижилернин хуу аттарынын янзы-буру дылдар-биле холушканын чижектер-биле тып, тодарадыр.

• 
  Слайд 8

  «Бай-Тал» сумузунунчурттакчычонунунхууаттары

  Чингине тыва аттар ангы-ангы аргаларнын дузазы-биле тургустунган. Синтаксистиг арга. Чуве адынга чуве адынын каттышканындан тургустунган аттар. а) чуве ады+ ООЛ Анай-оол, Очур-оол, , Бадый-оол, Калга-оол, Хемчик-оол,Аян-оол, Багай-оол, Маадыр-оол,Озук-оол, Хурал-оол, Тудуг-оол, Оттук-оол, Чимис-оол б) чуве ады+ чуве ады Эзир-Хаай, Лама-Суу, Дажы-Серен, Кудай-Мерген, Бады-Монге, Торе-Монге, Далай-Хам Демдек адынга чуве адынын каттышканындан тургустунган аттар. а) демдек ады+ООЛ Алдын-оол, Борбак-оол, Сарыг-оол,Тас-оол, Дозур-оол, Калдар-оол, Алдай-оол, Онер-оол, Эрес-оол ,Байлак-оол, Хоптак-оол, Кызыл-оол, Монгун-оол б) демдек ады+ чуве ады Кара-Сал, Аскак-Очур, Тенек-Очур, Узун-Очур, Чолдак-Очур, Улуг-Хаай, Ээр-Хаай, Хос-Хаай, Узун-Сайлык, , Хенче-Кара, , , Кызыл-Кат, Кара-Кат, Честек-кат, Сарыг-Тараа,Сарыг-Уруг

• 
  Слайд 9
  

  3.Кылыг созунге чуве адынын каттышканындан тургустунган аттар. а) кылыг созу + ООЛ Озер-оол, Ойнаар-оол, б) кылыг созу+ чуве ады Чавыр-Хам (чавыр азы соксат деп кылыг созунге чуве адынын каттышканындан тургустунган ат) Челер-Очур 4.Демдек адынга демдек адынын каттышканындан тургустунган аттар. Дыртык-Кара, Бак-Кара, Борбак-Хурен, Семис-Кок 5.Чуве адынга демдек адынын каттышканындан тургустунган аттар. Анай-Кара, Хенче-Кара.

• 
  Слайд 10
  

  ll Морфологтуг арга. Чуве адынга чогаадылга кожумаанын немешкенинден тургустунган аттар. Шагаачы- шагаа+ -чы; Тараачын- тараа+ - чын; Бичеледип, чассыдар кожумактарнын чуве аттарынга каттышканындан тургустунган аттар. а) Деспижек- деспи=-жек; Балажык-Бала+-жык; б) Бичиилек-бичии+-лек; Хеймерек- хеймер+-ек; Аътчыгаш-аът+ чыгаш 3 Сан адынга чогаадылга кожумаанын каттышканындан тургустунган аттар. Тозан-Харлыг, Он+сес-Харлыг

• 
  Слайд 11
  

  4.Кылыг созунге оскертилге кожумаанын каттышканындан тургустунган аттар: Озер-оол-ос+ ер, Ойнаар-оол- ойна+-ар 5.Чуве адынга –маа деп кожумактын каттышканындан тургустунган аттар. Долгар+-маа, Сайлык+-маа, Айлан+-маа 6.Демдек адынга чогаадылга кожумаанын каттышканындан тургустунган аттар. Тазараш-тас+-ар+-аш; 7. Чуве адынга кылыг созунун –ла+ар деп кожумактарынын немешкенинден тургустунган аттар: Кокпалаар- кокпа+-ла+-ар

• 
  Слайд 12
  

  lll Лексика-семантиктиг арга. Орлан ( демдек Ады) – мозу-шынарнын бир хевири; Семис( демдек ады)- дириг амытаннарнын шыдал талазы-биле даштыкы хевири; Сырбык,Сырбыкай ( чуве ады)- дииннин азы черлик бичии аннын диалектиде хевири; Чараш-оол- хевир-дурзунун даштыкы хевири; Моол болгаш Тибет дылдардан улегерлээн аттар, оларнын уткалары. Шагдан тура тыва дылда дыка хой аттар моол дылдан болгаш ону таварыштыр Тибет, санскрит, манчжур, дылдардан улегерлеттинип болур.

• 
  Слайд 13
  

  «Бай-Тал» сумузунда улегерлеттинген аттарлыг улус хойу-биле таваржып турар. Оларнын чамдыктарын коруп коойн. Бердинген аттарнын тайылбырларынын чамдыызын « Башкы» сеткуулге унуп турган Лудуп Данзан Сундуй башкынын «Адын, шолан чажыттары» деп ажылындан алдынган: Агбаа ( Тибет)- чугаа, состун чагырыкчызы Аракчаа ( санскрит)- камгалакчы Базыр-Сат ( санскрит) – алмазтан буткен ыдыктыг амытан дээн Дандар ( Тибет) Будданын ооредиинин нептерээри

• 
  Слайд 14
  

  Кончук ( Тибет) – эртине Лопсан ( Тибет) – эки угаанныг, эртемден Лама-Суу ( Тибет)- лама сагыызынныг Сандан ( Тибет) ыдыктыг сандан ыяш; ханы бодал Норжай (Тибет)- байлакшыл арбыдадыкчызы Норжунмаа ( Тибет) – эгээртинмес байлактын агымы Сенди-Сурун ( Тибет) – сагыызыны Очурвани бурган Хорлуу ( Тибет) – хурту, дугуй; амыдыралдын эргилдези Хуурак ( моол) – оореникчи, шавы Чамбал-оол ( Тибет) – чаагай, чырыткылыг Чулдум (Тибет)- сагыл, мозулуг чорук Ханды (Тибет)- хунну ойзу адаан ат

• 
  Слайд 15
  

  Сумуда орус дылдан улегерлээн аттар база бар. Ук аттар болгаш фамилиялар амгы уеде кайы-даа кожууннарда тыва чоннун аттарында ажыглаттынып турар. Ол ышкаш орус болгаш оске нация чоннарнын фамилиялары безин бар. Оларга Жумабаева Айсулу, Валерий Валерьевич, Феодосия, Игорь,Чайка, Геннадий, Владимир, Татьяна, Борис, Алексей, Сергей,Вера, Галя. Светлана, Мария, Михаил, Антон, Андрей дээн чергелиг фамилиялар болгаш аттар киргилээн. Суму чонунда адаттынган чингине тыва аттарнын утказынын аайы-биле болуктерин коорге, база онзагай. 1. Дириг амытаннар аттары-биле холбашкан аттар. Анай-оол – анай деп шээр малдын чаш толунун ниити ады; Сырбык, Сырбыкай- диин деп состун синоним азы ан ады; Хенче-Кара «хенче» кузун торуттунген анай, хураганнын ниити ады;

• 
  Слайд 16
  

  2. Куштар аттары-биле холбашкан аттар Ангыр-оол- ангыр куштун ниити Ады; Торлаакай- куштун бир хевиринин Ады; Эзир-Хаай- Эзир куштун думчуу-биле домейлээн ат. 3. Унуштер , кат-чимис аттары-биле адаан аттар хой: Долаана, Анай-Хаак, Кара-Хаак, Чойган, Чодураа, Чыжыргана, Кара-Кат, Кызыл-Кат, Честек-Кат, Шенне; 3. Кижилернин даштыкы хевири-биле холбаан аттар Борбак-оол, Тырыкы, Калбак, Калбак-Сарыг- арнынын хевирин коруп адаан аттар; Кош-Кулак- кулаанда бичии артык эъттиг кижи; Кертиш- думчуу кертиксимээр дээн уткалыг хире; Хылбан- шырайы ак, куу; Сарыг-оол хевир-дурзузу, бажы сарыг дээн болгаш оон-даа оске: 4.Кижинин мозузу, характери-биле холбашкан аттар: Маадыр-оол- шыдамык. Маадыр дээн; Орлан- эрестиг, орлан-шоваа; Оккур- аткан ок дег дурген, эрес-кашпагай.

• 
  Слайд 17
  

  5. Бичеледип, эргеледип, чассыткан аттар: Хеймерек- ог-буленин эн бичези; Кудурукпай- соолгу уруг азы оол; Кызылбай- арын-шырайы кызылзымаар боорга тывылган ат; Монгуней, Алдынай, Шолбанай – монгун, алдын, шолбан сылдыс ышкаш чырып, чайынналып турар дээн уткалыг. 6.Торуттунген чери-биле холбаан аттар; Кошкендей-аал кошкенде торуттунген уругну ынчаар адаан. Хемчик-оол- Хемчик хем унунга торуттунген оол; Алаш, Алашмаа; 7. Торуттунген уезин барымдаалап адаан аттар: Март, Марта, Мая, Май-оол, Сентябрь, Октябрь, Октябрина. 8.Эт-херекселдер аттары-биле адаан аттар: Маска, Дожу, Балды, Лаа, Мургу, Ынчангаш торээн суурунун чурттакчыларынын хуу аттарын билип алыры хойну чугаалап, торээн черинин, чонунун эрткен оруун, тоогузун билип алырынга улуг ужур-дузалыг.

• 
  Слайд 18

  Туннелсос

  Торээн черинин чонунун эрги болгаш чаа уеде ат адаарынын чурамнарын шинчилеп, анализтеп коор ажыл солун-даа, берге-даа. Чугула ажыл - тоогуге чораан кижилеривиске чырык тураскаал. Школаларга, ооредилге черлеринге бо ажылды дарый чорудары чугула. Чыып алган материалдарны орус-даа, тыва-даа дыл кичээлдеринге калбаа-биле ажыглаар болза, школачыларнын угаан-медерели, дыл-домаа сайзырангай болуру чугаажок. Этнонимнерни (торел аймак аттарын) ,антропонимнерни (кижилер аттарын) чоннун адап, ат берип чорааны ужур-уткалыг, тоогулуг. Ону Бай-Тал суузунун чурттакчыларынын антропонимнери бадыткап турар.

• 
  Слайд 19

  Ажыглаан литература

  З.Б. Чадамба. Способы образования тувинских личных имен, К., 1993 С.И. Вайнштейн. Личные имена, термины родства и прозвища у тувинцев. – В кн. Ономастика. М., « наука», 1969 стр. 125-131 Д.Л.Сундуй. « Адын, шолан чажыттары».-Башкы 1996 №5,6., 1997 Справочник личных имен народов РСФСР.М., стр: 175-194

• 
  Слайд 20
  

  Кичээнгейинер дээш, четтирдим!