Презентация на тему "Классный час "Шагаа шагы""

Содержание

• 
  Слайд 1

  Шагаа байырлалыныӊ ʏезинде аалчыны уткууру, хүндүлээри, үдээри.

• 
  Слайд 2

  Сʏзʏк шагыныӊ сорулгалары:

  Шагаа байырлалында улуг улустан ʏлегерлеп алыр чаӊчылдар-биле таныштырар; Чаӊчылдарын көргʏзʏп таныштырар, ажыглап, сагып чоруурунга билиндирер; Улуг кижилерни, бот-боттарын хʏндʏлежип чоруурунга кижизидер.

• 
  Слайд 3

  Аалчыны уткуур ёзу – чаӊчыл

  Тыва кижикоданчыыттыгболур. Өске кижикелгениныдымедээлептер. Аалчыныөгнʏӊ ээлериыдынырадыпкаш, хʏндʏткелдигуткуп, амырлажыпмендилежир.

• 
  Слайд 4

  Амырлажыр (мендилежир)ёзулал

  Бир хонгаш-ла, албан болур ёзулал. Кожа-хелбээ чурттап турар кижилер эртенниӊ-не ужуражып келгеш, албан амырлажып мендилежир. Шаанда хол тудушпас, айтырыг солчуп амырлажып мендилежир. Чижээ: Амыр тур силер бе, ыӊар? – деп биче нызылыг кижи айтырар. Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ыӊар? – деп улуг назылыг кижи харыылап, айтырар. Аалчыны өгже кирип келирче чалаар. Туӊнел: «Амыр-ла бе, ыӊар?» - дээрге чиӊгине тыва мендилежиишкин.

• 
  Слайд 5

  Чолукшуур ёзулалАалчы өгге кирип келирге, өгнʏӊ дөрʏнче чалап олуртур.

  Кончуг ховар, бир чыл болгаш, эрги чылды үдеп, чаа чылдыӊ Шагаа хүннеринде чолукшуур. Биче назылыг кижилер боттарындан улуг назылыг кырган-авалары, ачалары-биле, төрел аймактыӊ эӊ улуг назылыг кижизи-биле Шагааны уткуштур чылда бир катап чолукшуур. Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын өрү алзы чада сунчуру болур. Биче назылыг кижи улуг назылыг кижиниӊ адыштарын өрү көрүндүр азы хүнче көрүндүр сунган холдарыныӊ шенектериниӊ адаандан салгара хейдиктиргензиг карыштыр сунуп чолукшуур. Ийи кижиниӊ холдарын карыштырып чолукшуур ёзулалыныӊ ужур-утказы – холда туткан ок-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок, ханы найыралдыг дээни ол. Ийи кижи чолукшаан соонда, биче кижи улуг кижини ямбылыг олбук-олутче чалаар.

• 
  Слайд 6

  Аяк сунар ёзулал

  Хоруглуг ужур – куруг аяк сунмас, чурту куруглаар. Шайлыг аякты ийи холдап сунар – 1-ги арга 2-ги арга – шайлыг аякты оӊ холунуӊ адыжынга салгаш, солагай холунуӊ адыжынга оӊ холдуг шенээн салгаш, аякты сунар. Хөнекте шайын чоокшуладыр салыр. Шагаада өг бʏрʏзʏ чиӊ шайын хайындырар Хамыктымурнайчаашайхайындырар. Өгнʏӊ ээзиэнейшайныхайындыргаш, бир пактам хирешайныбаштайбодунгакудупалыр. Ооӊ соондабираякшайныаалчыгасөӊнеп сунар. Чемниӊ дээжизин – ааржы, быштак, өреме, чөкпек, далган, тараа, боованыаалчыныӊ мурнунгаделгепсалыптар.

• 
  Слайд 7

  Аалчыөгге хонарапарза – хойдөгерер ёзу-чаӊчыл

  Өгнʏӊ ээлери баштай паш тигер, ооӊ соонда хой дөгерер. Өлʏрген хойнуӊ кежин сойган соонда, ону өзээн кижи ол-ла хойнуӊ мөчʏлерин чʏстеринден адырар, эъдин болгаш ишти-хырнын пашка дʏлер. Хоруглуг ужур – мал сөөгʏн сып болбас, ылаӊгыя ээгини; чарынны чарбас (чара шаппас).

• 
  Слайд 8

  Хой эъдин сөӊнеп салыр чуруму

  Баштайбышканханны, өкпе, баарнытус-тусʏлептер. Аалчыгабирдугаарындаужаныулугбула азы дазылтаваккасалгаш, чоданы база дөрт ээгиниэштештирсалыртар. Ужаныӊ ооргаталазынөрʏкөрʏндʏраалчыныӊ мурнунгасалыр, азы бʏʏрек чоруурталазындоӊгайтыр салыр. Ужаныӊ оӊ талазынгачидигбижектисалыпкаар.

• 
  Слайд 9

  Ужаны ʏлей кезериниӊ чуруму

  Ужаны алган аалчы, ооӊ оӊ талазындан эгелеп узун дургаар шылый кезер. Ужаныӊ ийи талазындан узун дургаар кескен чаӊгаларны (чагларны) оӊ болгаш солагай талазынче солуштур салыптар, ооӊ соонда чемненип кириптер.

• 
  Слайд 10

  Ужаны сартыктаары

  Чаӊгалай кескен ужа чагларын чанында олурган кижлерге сартыктаар чурумнуг турган. Хʏндʏлʏг аалчыныӊ сартыын улуг кежик деп санаар турган.

• 
  Слайд 11

  Аалчыны аъткарып ʏдээри

  Даӊ адар. Аалчыныӊ аъдын одардан эккелгеш, эзертеп белектээр. Кежээ дөгерген хоюнуӊ эъдин дөгере дʏлгеш, ашкарар-чемгерер, ыяк шайладыр. Аалчыны аът-хөлʏнге олурткаш, чедер черинге амыр-менди чедип аарын кʏзеп, чылыг-чымчак сөстер-биле өгнʏӊ эр ээзи алгыш-йөрээлин чугаалааш, ʏдеп каар.

• 
  Слайд 12

  Тʏӊнели

  Аалчы кижини хʏндʏткеп уткууру, амырлажыры; Аалчы-биле чолукшууру; Хʏндʏлеп шайладыры, хой дөгерери; Чылыг черге хондурары; Чоруур бетинде шайладыры, ашкарып-чемгерери; Йөрээл салып аъткарып ʏдээри – дээрге бурунгу Тыва чоннуӊ бир ыдыктыг ёзулалдары болур.