Презентация на тему "С.А. Новгородов-саха суругун-бичигин төрүттээччи"

Содержание

• 
  Слайд 1
  

  Ийэ тыл күнэ «Кустукөңнөөх, Кымыссыттаах Сахаммандарсаңата…» Семен Данилов

• 
  Слайд 2
  

  Олунньу 13 күнэ –Төрөөбүт тыл уоннасурук-бичиккүнэ Семен Андреевич Новгородов – саханоруотунулуусырдатааччыта, сахалыы алфавиты оҥорбут ученай-лингвисттөрөөбүт күнэ

• 
  Слайд 3
  

  Саха бастакыпрезиденэ М.Е.Николаев 1996 с. ыйааҕынан С.А. Новгородовтөрөөбүт күнүн - олунньу 13 күнүн Төрөөбүт тыл уоннасурук-бичиккүнэ диэнбиллэрбитэ. Олсылтанбукэрэ-бэлиэкүнү саханоруотакиэҥ далааhыннаахтыкбэлиэтиир.

• 
  Слайд 4

  Новгородов Семен Андреевич(1892-1924)

  Киникимий? Семен Андреевич Новгородов – •Саха саарына •Саха норуотунулуусырдатааччыта •Сахалыыалпабыытыайбыта •Саха маассабайсуругун-бичигинтөрүттээччи •Сахалыыбастакыбукубаары таhаарбыта •Талааннаах лингвист •Общественнай деятель •Төлөннөөх патриот •Саха национальнайоскуолатынтөрүттээччи

• 
  Слайд 5
  

  • С.А. Новгородов 1892 сыллаахха олунньу 13 күнүгэр уруккута Боотуруускайулууhун (Чурапчы) 2-с Хатылынэhилиэгэр (билиҥҥинэн Чурапчыулууhун Болтоҥо нэhилиэгэр) Чуораайыттаалааска төрөөбүтэ. • Олунньу 13 күнэ – саханоруотун улуусырдатааччыта, талааннаах лингвист С.А. Новгородов төрөөбүт күнэ. • Олунньу 13 кунэ – төрөөбүт тыл, сурук-бичиккүнэ.

• 
  Слайд 6
  

  С.А. Новгородовтөрөппүттэрэ Андрей Александрович уонна Анна Николаевна Новгородовтардиэнүөрэҕэ суох, сүөhү иитиитинэнбайбытдьонэтилэр. Сэмэн, кыраоҕо сылдьан, билии-көрүү бастакыуруоктарынаҕатыттан ылбыта. Аҕата 11 саастаахуолу, үөрэниэн баҕарарын иhин, салгыыполитсыылынай Иван Трофимович Цыценкочааhынайоскуолатыгарбиэрбитэ. Кини, иккисылустатареальнай училище программатынанбэлэмнэнэн, 13 саастааҕар Дьокуускайгаүөрэнэ киирбитэ.

• 
  Слайд 7
  
• 
  Слайд 8

  Реальнайучилищеҕа

  1905-1912 сылгаДьокуускайгареальнайучилищеҕа үөрэммитэ. үөрэнэр кэмигэртөрөөбут норуотунисториятын, культуратын, фольклорун, тылынутумнаахтыкүөрэппитэ. «Саха саңата» диэнсахалыытылынанбастакыобщественнай, политическайуонналитературнайуус-урансурунаалтахсарыгарулаханкыттыыныылбыта. Төрөөбүт норуотугар туhалаахкиhи буолар туhунанмаңнайгы оҕолуу баҕата, уламкүүhүрэн, бөҕөргөөн, киникылгасгынан баран чаҕылхай олоҕун бүттүүнүн соругабуолакубулуйбута.

• 
  Слайд 9
  

  1913 сыллаахха СеменАндреевич Петербургуниверситетынилиңңитылларынфакультетыгарүөрэнэ киирбитэ. Бэрткыhамньылаахтыкүөрэммитэ. Тыл үөрэҕин уопсайтеориятын, сахатылыгаруруулуууонначугастюрк, монгол, тунгус-манчжуруонна да атын – барыта25 омуктылынүөрэппитэ. 11 тылынанкөңүлкэпсэтэр, быhаарсар, суруйарбуолбута.

  Петербург куоракка

• 
  Слайд 10
  

  1913 сылахсынньытыгар 21 саастаах студент Семен НовгородовучууталларБүтүн Россиятааҕы 1-кы съезтэринсекциятыгароҥорбут дакылаатынан съезд иккипууннаахрезолюцияныыларыситиспитэ: 1) «сахаоскуолатыгарүөрэнээччилэри төрөөбүт тылларынанүөрэтиэххэ наада»; 2) «Кэлэрөттүгэр тюрк-татаромук үөрэнээччилэригэр саамайтабыгастааҕынан көрөн, уратылаахнаучнайметодтарыуонна холобурдарытуттарсаханациональнай оскуолатынтиибинүөскэтэргэ дьулуһуохха наада».

• 
  Слайд 11

  «Ноҕоруодап алфавита»

  С.А. Новгородовтөрөөбүт норуотунхараҕын арыйарбаҕа, сайыннарарсанаакиниолоҕун эркээйитэбуолбута. 1917 сыллаахха, норуоттариккиардыларынааҕы фонетическайтранскрипцияҕа олоҕуран, латыынныы алфавит букваларын туhанан, сахалыысаңа алфавиты оңорбута.

• 
  Слайд 12
  

  1929 с. латыыналфавитынтупсараноІорбуттара 1939 с нууччалыыалфавиккасахалыыбуукубаларыкиллэрии

• 
  Слайд 13

  С.А. Новгородов - бастакыбукубаар автора

  Бастакыбукубаар, «Сахалыысурук-бичик» диэнааттанан, 1917 сыллааххабалаҕан ыйын 4 кунугэр 4000 экземплярынантахсыбыта. 1922 сыллааххаДьокуускайга С.А. Новгородовсалалтатынанбастакыбукубаарытупсараноңоhуллубут«Бастааңңы сурук- бичик»диэнбукубаар 3300 экземплярынанбэчээттэнэн тахсыбыта, сахатылынүөрэтэргэ туттуллубута.

• 
  Слайд 14
  

  1923 сыллаахха Петроградка Семен Андреевич сүүрэн-көтөн, типографияҕа сахалыы алфавит шрибин куттарар, олтүмүгэр «Ааҕар кинигэ» 5000 экземплярынан бэчээттэнэр.

• 
  Слайд 15
  

  Новгородовалфавитынан«Кыым» хаhыат, бастакылитературнайсурунаал «Чолбон», нэhилиэнньэниүөрэхтээhиҤҤэ улуу суолталаммыттуохбаарүөрэх бастакы кинигэлэрэ, букубаардар, учебниктар, пособиелар – барыта 30-ча кинигэуонна 200 -тэн тахсаааҕар кинигэбэчээттэммитэ. Уонунан тыhыынчаүөрэҕэ суохсахадьоно төрөөбүт тылларынанааҕа-суруйа үөрэммиттэрэ, бар дьонкиэнтуттарчаҕылхай дьоммутуунэнтахсыбыттара.

• 
  Слайд 16
  
• 
  Слайд 17

  Төрөөбүт соругум

  Испиттэнэппэңнээн бардым, Таспынандьалкыйанбардым… Этэртылым Эрэhэлээхиччитин, Эгэлгэтинэриэнин Иhиллээнтуруң эрэ! Yөскээбит кэскилим, Төрөөбут соругумдиэн Саха эрэйдээххэ Саргынысалайарга Сананансылдьабын, Саңастарым барахсаттар! Дьонумсордоохтору Дьолготиксэрэргэ Дьоhуннанансылдьабын, Доҕотторум оҕолоро! Ытыкырам Ыттыйыасуоҕа, Айыысанаам Алдьаныасуоҕа, Кэрэсанаам Киэркэйэнбиэриэ! Саха урааңхай Дьолотомтойуор, Өрөгөйө үрдүөр, Баайабарҕарыар, Быйаңа дэлэйиэр, Өйө-санаата уhуор, Yөрэҕэ дириңиэр диэритин Оңорбут оңоhуум Ордукучугэйбуолан иhиэ, Тэрийбиттэрээhиним Тэлгэнэн иhиэҕэ, Санаабытсанаам Сарсыардааайысайдан, Күнүс аайыкүүhүрэн, Киэhэ аайыкиэбирэн, Түүн аайытүмүктэнэн иhиэҕэ, Өйдөөбүт өйүм Өҕүллүө суоҕа, Эппиттылым Экчи быhа Мүччүрүйүө суоҕа! C.А.Новгородов

• 
  Слайд 18
  
• 
  Слайд 19

  Саха тылынчинчийиитигэрсункэнкылааттарынкиллэрбитучуонайдар

• 
  Слайд 20

  БётлингкОтто Николаевич

  1851 сыллааххаулаханµірэхтээхкиґиаандойдугааатырбыт «Саха тылларынтуґунан» диэндьоґуннаахнаучнайграмматиканынемецтиитылынансуруйанбэчээттэппитэ. ОннокиниоІорбут алфавита баара. Академик Бётлингк алфавита кэнникисахалыыалфавиттарытупсараноІорорготирэхбуолбута.

• 
  Слайд 21

  Худяков Иван Александрович(1842-1876)

  И.А. Худяков Курган куораккатіріібµт. Нууччафольклориґа, историк. Д.В. Карказовдьыалатыгартµбэґэн, революционнай демократ буолан 1866 сыллааххасыылка±аВерхоянскайгакэлбит. Иван Александрович Саха тылынµірэппитуоннаитикэнниттэнсахаграмматикатыноІороргоылсыбыт. Сыылка±аолоронэрэбиирбиллэр «Верхоянский сборник» диэнкинигэтинта±ааттарбыт. Манна сахафольколорунсуруйбут. КинибастыкынансахафольколорункиэІникуонна бары іттµттэнучуонайдаргауоннаµірэхтээхдьоІІобилиґиннэрбит. Кинигэ 1890 сыллааххаИркутскайгабэчээттэммит.

• 
  Слайд 22

  Пекарскай Эдуард Карлович(25 октября 1858)

  Минскэй губерния Игуминскайуеґыгар дворянин-поляк дьиэ-кэргэнигэртірібµтэ. 1881 сыллааххасэтинньи 2 кµнµгэрБоотурускайулууґун 1-кы Игидэйнэґилиэгэрсыылка±акэлбитэ. Кини 25 сылсыылка±аолоронсахатылынчинчийбитэ. Сµрµнулаханµлэтинэн «Саха тылынтылдьыта» µстомнаахкинигэни 45 сылсуруйан 1907-1930 сс Петербург куораккабэчээттэппитэ. Буµлэтинтµмµгµнэниккикыґылкімµсмэтээлгэтиксибитэ: 1907 сыллаахханаукаларАкадемияларыттан, 1911 сыллаахханууччагеографическайобществотыттан.

• 
  Слайд 23

  Ионов Всеволод Михайлович(1851-1922)

  Астрахань куоракка почта µлэґитиндьиэкэргэнигэртіріібµтэ. 1883 сыллааххаБайа±антайулууґугарсыылка±акэлбитэ. Саха о±олорунаа±арга-суруйаргаµірэппитэ. 1893 сыллаахха Мария Николаевна Андросова диэнсахакыыґынкэргэнылбыта. Кэнникисахатылынµірэтэригэркэргэнэкµµс-кімібуолбута. Чааґынай «Ионовскай» оскуолааґано±олоруµірэтэринсал±аабыта. КэлинТаатта±акіґінкэлэнолорон Э.К. ПекарскайтылдьытыноІороругаркіміліспµтэ.

• 
  Слайд 24

  Виташевскай Николай Алексеевич(1857-1918)

  Одесса±а Тирасполь куоракка нотариус идэлээхдьиэ-кэргэІІэтіріібµтэ. 1883 сыллааххаБайа±антайулууґуниккисИгидэйнэґилиэгэрсыылка±акэлбитэ. Саха тылынинтэриэґиргээнтуранµірэппитэ. Э.К. Пекарскайы, В.М. Ионовыкытарыыксадо±ордоспута. Саха тылын, фольклорун, оло±ун-дьаґа±ынµірэтиитигэрбэйэтинсµдµкылаатынкиллэрсибитэ.

• 
  Слайд 25
  

  Маҥнайгы чинчийээччилэр сахатылын туhунанэтиилэрэ «Саха тыла муоракурдук муҥура суохбаай…» Эдуард Карлович Пекарскай - «Саха тылын тылдьыта»үлэ автора «Сказочный якутский язык отличается какой-то особой нарядностью, яркостью,щеголеватостью, полный приставок и завитушек.» В.Л. Серошевский – автор монографии «Якуты»

• 
  Слайд 26
  

  Саха тыла – аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт отуччаахсааннаахтүүр тылларыттанбиирсаамайбылыргылара… Ю.И.Васильев – Дьаргыстай Сахалыы сана, Саха үөрэҕэ Салааланансайдан Сандаарантаҕыстын! А.И. Софронов – Алампа Cахаомук тыла үрүйэ уутункурдуксэргэх, сир симэҕин курдуксиэдэрэй АммаАччыгыйа

• 
  Слайд 27
  

  Хайа да омуксайдарыгар, үрдээн -үүнэн тахсарыгарханна даҕаны кирилиэhин маңнайгы үктэлэ буолара - норуотырыата, норуотолоҥхото. Ырыаҕа – олоҥхоҕо саамай сыаналааҕа диэнбаар – тылынкүүhэ, дьүhүнүн күүhэ, этиитинкүүhэ… Саха тыла cайдыанбаҕарабын, сайдыадиэнэрэнэбин. П.А.Ойуунускай

• 
  Слайд 28
  

  Биhигиийэтылбыт - дууhаны долгутар, өйү үлүhүтэр күүстээх- кыахтаах, имэннээх- илбистээхкэрэ- дьикти тыл! Күннүк Уурастыырап

• 
  Слайд 29
  

  Тыл туhунанөс хоhоонноро Тыл – норуоттыына Тыл – олохмуудараhа Тыл – киhи исдууhатынкэрэhитэ Сиэрдээх тылы утараркытаанах Киhи тыла – уот Киhи тыла уоттааҕар абытай Тыл сүрэ уотбуолар

• 
  Слайд 30
  

  Киhи тыла – ох Киhи тыла охтооҕор сытыы Ох тыл уотунансалыыр Бар дьон тыла- ох, санаата- батас Киhи тыла- батыйа Сүгэ-балта тыл Тыл - эрдии, киhи – оңочо

• 
  Слайд 31
  

  Тыл уңуоҕа суох Киhи тыла сүүс көhү сабасүүрэр Киhи тыла сэттээх, киhи тыла сүлүhүннээх Киhи тыла иччилээх Куhаҕан тылтанбэл от- масхагдарыйар Эппиттыллааҕар эппэтэх тыл ордук Уус тыл уукүүhэ күүстээх

• 
  Слайд 32
  

  Саха ісхоґооннорунаноІоґуллубутребустарытаайыІ

• 
  Слайд 33