Презентация на тему "Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр" 5 класс

Содержание

• 
  Слайд 1

  Башҡорт телендә һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр

  5-се класс

• 
  Слайд 2
  

  Һуҙынҡыларҙыңдөрөҫәйтелеше Баҫымһыҙижектәрҙәгеһуҙынҡыларҙыңкөсһөҙләнеүе, йәғниюғалыуы, редукция тип атала. Әгәрбаҫымһыҙижектәөнбөтөнләйюғалһа, ултулы редукция тип атала. Миҫалдар: төйөнһәмтөйнә,етеһәметмеш.Баҫымһыҙижектеңһуҙынҡыһытөшөпҡалмайынсакөсһөҙәйтелһә, ултулыбулмаған редукция тип атала. Миҫалдар: саҡырым – саҡрым, йомошаҡ – йомшаҡ, әкерен – әкрен, бигерәк – бигрәк. Сит телдәрҙәналынғанһүҙҙәрҙеңәйтелешенеңелләштереүөсөн, ҡайһыларыныңалдына, ҡайһыларыныңуртаһынаартыҡберһуҙынҡыөнҡуйыла. Әгәрһуҙынҡыөнһүҙҙеңалдындаторһа, протезахасилбула. Миҫалдар: эләүкә, эшләпә. Артыҡһуҙынҡыөнһүҙҙеңуртаһынаҡуйылһа, эпентеза барлыҡҡакилә. Миҫалдар: торба, карауат, бүрәнә

• 
  Слайд 3
  

  Һуҙынҡыөнгәбөткәнһүҙҙеңаҙағынанһуҙынҡыменәнбашланғанһүҙкилһәһәмулбертындаәйтелһә, ғәҙәттә, алдағыһүҙҙеңаҙаҡҡыһуҙынҡыһытөшөпҡала: яҙыла -> уҡыла киләалмай -> килалмай бара алмай -> баралмай туры ат -> турат ҡара алтын -> ҡаралтын иртәүк -> иртүк һороайыу -> һорайыу алдымыәллә -> алдымәллә Ике һүҙ бер тында әйтелгәндә ике һүҙ араһындағы бер һуҙынҡының юғылыуы (төшөп ҡалыуы) элизия тип атала

• 
  Слайд 4
  

  Һуҙынҡыларҙың дөрөҫ яҙылышы О – о хәрефеикеөнгәбилдәбулыпйөрөй: 1) төпбашҡортһүҙҙәрендәҡалынһуҙынҡыиренөнөбулған о өнөнә: он, ос, оло, ҡолон, болон, һоло, ҡорос, боронғо, ҡоролош, ҡоролошо; 2)Беренсеижектәрендә о йәки ө өндәребулғантөпбашҡортһүҙҙәренеңбашҡаижектәрендә а, ә, у, ү һәм и өндәренеңбереһекилмәһә, бөтәижектәрендәлә о – ө яҙылышыһаҡлана: оҙон, оҙонлоғо, оҙонлоғоноң; төҙө, төҙөлөш, төҙөлөшөнөң. 3) рус әҙәбителенәнүҙләштерелгәнһүҙҙәрҙәгеҡалынһуҙынкы о хәрефеүҙурыныдаяҙыла: колхоз, завод, производство, пароход, агроном, трактор, доктор, мотор, фронт, совет, комсомол, кино, фото, район. 4) Ө – ө хәрефебашҡортһүҙҙәрендәнәҙекижектәрҙәяҙыла: көн, төн, көндөҙ, көсөргәнеш, бөгөн, төтөн, Өфө, өлгө, төлкө, төрлө, өмөт, төҙөлөш. 5)   Әгәрҙәбындайһүҙҙәрҙеңҡалғанижектәрендә а, ә, у, ү, и өндәренеңбереһекилһә, һуңғыижектәрендә ы, е хәрефтәреяҙыла: тойоуы, ҡоралы, төҙөүе, мөмкинлек, һөжүме.

• 
  Слайд 5
  

  Сингармонизм – грек һүҙе, уляңғырауяғынанбер-береһенәоҡшаутигәнмәғәнәнебелдерә. Сингармонизмдыңтүбәндәгетөрҙәре бар. Һуҙынҡыөндәргармонияһы. Төпбашҡортһүҙҙәрендәһүҙҙеңтамырындаҡалынһуҙынҡыбулһа, ялғауҙарында ла ҡалынһуҙынҡы, нәҙекһуҙынҡыларбулһа, ялғауҙарында ла шулуҡһуҙынҡыларҡулланыла. Мәҫәлән: ҡалалар – ҡалаларға, мәктәп- мәктәптәрҙе.  2. Ирен гармонияһы. Төпбашҡортһүҙҙәренеңтамырындаиренләшкән[о, ө] өндәребулһа, ялғауҙарҙа ла [о, ө] өндәребула. Мәҫәлән: ҡорот - ҡоротто, мөйөш - мөйөштө һ.б. Әгәрялғауҙарға[а, ә, у, ү] өндәрекилепҡушылһа, иренгармонияһыбоҙола: һөйөү – һөйөүҙе.

• 
  Слайд 6
  

  Башҡорттелендә бөтәхәрефтәрҙәяҙылғансағынауҡылмай. Уларҙыдөрөҫуҡыу, әйтеүҡағиҙәләре бар. 1. «И» хәрефеүҙләштерелгәнһүҙҙәраҙағында -ей, -ый тип уҡыла: яҙыла -> уҡыла Вәли -> Үәлей Нәби -> Нәвей Фәхри -> Фәхрей Нури -> Нурый Миңнури -> Миңнурый 2. Ҡайһыберсифаттарҙыңһәмяҙыусыларҙыңфамилияларыаҙағында и үҙгәртелмәйуҡыла: -ҡәтғи, милли, сәйәси, әҙәби, ижади, фәнни, даими, Р. Ниғмәти, Ғ. Әмири, хосуси, ижтимағи, синфи, хәрби, фәлсәфәүи.

• 
  Слайд 7
  

  Һүҙбашындаһәмһүҙаҙағындав өнөнөңдөрөҫәйтелеше1. Башҡортсаһүҙҙәрҙәһүҙбашындағывөнө уы/үеөндәребулыпәйтелә.Дөрөҫяҙылышы: ватан, вазифа, ваҡыт, вәғәҙә.Дөрөҫәйтелеше: уатан, уазифа, уаҡыт, үәғәҙә.2. Рус теле ашаингәнһүҙҙәрҙеңаҙағындаһәмһүҙуртаһындавөнөфөнөнәәүерелә.Дөрөҫяҙылышы: актив, пассив, автор, коллектив.Дөрөҫәйтелеше: актиф, пассиф, афтор, коллектиф.

• 
  Слайд 8
  

  1) һүҙбашындаЙеишетелгәндәе яҙыла: еләк, ете, еңеү.2) һүҙбашындаЭөнөишетелһә, э хәрефеяҙыла: эшмәкәр, эсемлек, эре, эремсек, һүҙуртаһындаэөнөишетелһәлә, ехәрефеяҙыла: теләк, тере, серле, тереклек.3) Урыҫәҙәбителенәнһәмуныңашабашҡорттеленәүҙләштерелгәнһүҙҙәрҙәһүҙҙеңбашында ла, уртаһында ла эхәрефеяҙыла: аэросана, этаж, поэма, аэродром4) Ҡушмаһүҙҙәрҙәнәҙекижектәрҙәнһуңь (нәҙекайырыубилдәһе), ҡалынижектәрҙәнһуңъ (ҡалынайырыубилдәһе) яҙыла: төньяҡ, көньяҡ, бирьяҡ, Ильяс, аръяҡ, ҡулъяулыҡ, йылъяҙма.

• 
  Слайд 9
  

  5) Йаишетелгәнурындарҙаһүҙбашында ла, һүҙаҙағында ла, һүҙуртаһындала һәмурыҫтеленәнүҙләштерелгәнһүҙҙәрҙәя хәрефеяҙыла: яңы, ялағай, ҡаяу, ҡыяҡ, донъя, таҡыя, Дания, отряд.6) Йуишетелгәнурындарҙаһүҙҙеңбашында ла, уртаһында ла һәмурыҫтеленәнүҙләштерелгәнһүҙҙәрҙәю хәрефеяҙыла:юл, юғиһә, юйыу, Аҡъюл, июль, союз, салют..

• 
  Слайд 10
  

  У, ү хәрефтәре лә икешәр өндө белдерә: урман – тау, үлән – тәүҙә һ.б. Тимәк, у, ү хәрефтәре тағы ла [уы], [үе]тартынҡы өндәрен белдерә. Һүҙ башындағы [уы], [үе] өндәре в хәрефе менән сағылдырыла: ватан, ваҡыт, Вәкил тип яҙыла, ә [у]атан, [у]аҡыт һәм [ү]әкил тип әйтелә. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәрҙең башында һәм һүҙ уртаһындағы ижек башында [в] өнө асыҡ әйтелә: ваза,совет, революция һ.б. Һүҙ уртаһындағы ижек аҙағында торғанда [в]өнө сүҙгәрә: завхоз - за[ф]хоз, совхоз - со[ф]хоз (дөрөҫ әйтелеш) Һүҙ аҙағында ла [в] өнө дөрөҫ әйтелештә [в] өнө булып әйтелә: актив - акти[ф], штатив -штати[ф] һ.б. Рус теленән ингән һүҙҙәрҙең аҙағындағы яңғырау [д]өнө дөрөҫ әйтелештә һаңғырау [ф] өнө булып әйтелә. Мәҫәлән, склад, доклад һүҙҙәренең дөрөҫ әйтелеше: скла[т], докла[т]

• 
  Слайд 11
  

  К, ҡ, п хәрефтәренәтамамланғанһүҙҙәргәһуҙынҡыменәнбашланғанялғауҙарҡушылғанда, улхәрефтәрг, ғ, б булыпишетеләһәмшулайяҙыла: тараҡ - тарағы, күкрәк - күкрәге, каток - катогы, тап – табыу, туп – тубы, ҡалаҡ – ҡалағы.